δέλτα

Συσσώρευση υλών που μεταφέρει ένας ποταμός και αποθέτει στις εκβολές του στη θάλασσα ή σε λίμνη· με τον ίδιο όρο χαρακτηρίζεται ένας ιδιαίτερος τύπος στομίου ποταμού, στο οποίο η δράση των αλουβιακών αποθέσεων είναι μεγαλύτερη από τη διαβρωτική δράση των νερών της λεκάνης τα οποία δέχεται ο ίδιος ο ποταμός. Η ονομασία δ. δόθηκε αρχικά από τον Ηρόδοτο στην αλουβιακή (προσχωσιγενή) πεδιάδα που είχε δημιουργήσει ο Νείλος στις εκβολές του, ο οποίος με την τριγωνική μορφή του θύμιζε το γράμμα Δ. Ο σχηματισμός των δ. οφείλεται κυρίως στην ελάττωση της ταχύτητας του ρεύματος με το οποίο οι ποταμοί αποθέτουν τις ύλες που μεταφέρουν. Σημαντικοί επίσης παράγοντες είναι η ένταση των παλιρροιών (μιας και για τη δημιουργία ενός δ. απαιτείται να μην είναι μεγάλη η διακύμανση της παλίρροιας), η μορφολογία των ακτών και του βυθού και, προπάντων για τα θαλάσσια δ., η παρουσία ουσιών όπως το χλωριούχο μαγνήσιο, που περιέχεται άφθονο στο θαλασσινό νερό, το οποίο ασκεί ηλεκτρολυτική ενέργεια, προκαλώντας την κατακρήμνιση των φερτών υλών. Όπως στο παράδειγμα του Νείλου, για το οποίο έγινε λόγος παραπάνω, το δ. έχει γενικά τριγωνικό σχήμα και αποτελείται από φερτές ύλες. Το στρώμα των υλών αυτών γίνεται όλο και πιο λεπτό όσο απομακρύνονται από την κορυφή, επειδή η ταχύτητα των νερών του ποταμού μειώνεται. Η ανάπτυξη του δ. στην αρχική του μορφή είναι αρκετά απλή· σχηματίζεται από έναν ποτάμιο βραχίονα, που τείνει να επιμηκύνει το ρεύμα με την προσθήκη μιας κοίτης, η οποία δημιουργείται από τις ύλες που αυτό μεταφέρει. Ύστερα, όσο συσσωρεύονται σταδιακά καινούργιες ύλες, το πάχος της απόθεσης αυξάνει, προκαλώντας την εκτροπή του ρεύματος του ποταμού, το οποίο, στο κάτω μέρος της λεκάνης, αρχίζει να δημιουργεί μία νέα διακλάδωση δ. Η παράκτια διαμόρφωση των δ. παίρνει συχνά διαφορετικό σχήμα από το τυπικό τριγωνικό, εξαιτίας των αμοιβαίων επιδράσεων μεταξύ της δράσης της απόθεσης και της διάβρωσης και των συνθηκών ισορροπίας που δημιουργούνται μεταξύ του ποταμού και της λεκάνης που τον δέχεται. Έτσι υπάρχουν, για παράδειγμα, λοβοειδή δ. με ενιαίο μέτωπο (δ. του Πάδου), δακτυλωτά δ. όπως το πόδι χήνας (δ. του Μισισιπή), πολυλοβοειδή δ. με χοανοειδείς διακλαδώσεις (Γάγγης, Βραχμαπούτρα). Τα λιμναία δ. τα οποία αποτελούνται συνήθως από έναν κώνο κένωσης βυθισμένο σε μία λίμνη, χαρακτηρίζονται από σταυροειδή απόθεση φερτών υλών· τα στρώματα, δηλαδή, δεν αποτίθενται το ένα επάνω στο άλλο, αλλά εισδύουν το ένα στο άλλο με διάφορους τρόπους. Το τμήμα κάτω από το νερό παρουσιάζει ισχυρή κλίση, ενώ το τμήμα έξω από αυτό είναι σχεδόν οριζόντιο. Πολλά από τα μεγάλα δ. της Γης καλλιεργούνται εντατικά και στις παρόχθιες περιοχές τους κατοικούν γεωργικοί πληθυσμοί. Πράγματι, οι περιοχές των δ. προσφέρουν ευνοϊκές συνθήκες για την εγκατάσταση οικισμών και μερικές από αυτές (π.χ. τα δ. του Νείλου και του Ινδού) υπήρξαν κοιτίδες σημαντικών πολιτισμών. Παρ’ όλα αυτά, τα υδάτινα ρεύματα των δ. υπόκεινται σε μεταβολές διαδρομής, συχνά απροσδόκητες, και σε περίπτωση μεγάλων πλημμύρων μπορούν να προκληθούν τεράστιες καταστροφές. Υπολογίζεται ότι η πλημμύρα του ποταμού Χουάνγκ Xo το 1887 προκάλεσε τον θάνατο ενός εκατομμυρίου ανθρώπων. Φωτογραφία του δέλτα του Γάγγη και του Βραχμαπούτρα (κέντρο), από δορυφόρο της ΝΑΣΑ, τον Δεκέμβριο του 1998 (φωτ. NASA, earth.jsc.nasa.gov). Φωτογραφία του δέλτα του Ινδού ποταμού (το εντυπωσιακότερο σημείο της εικόνας), από δορυφόρο της ΝΑΣΑ, τον Φεβρουάριο του 1996 (φωτ. NASA, earth.jsc.nasa.gov). Φωτογραφία του δέλτα του Νείλου (η βαθυπράσινη περιοχή στο κέντρο), που περιστοιχίζεται από την έρημο της Αιγύπτου (κιτρινωπή περιοχή), από δορυφόρο της ΝΑΣΑ, τον Ιούνιο του 1993 (φωτ. NASA, earth.jsc.nasa.gov). Φωτογραφία του δέλτα του Μισισιπή από δορυφόρο της ΝΑΣΑ, τον Ιανουάριο του 1985 (φωτ. NASA, earth.jsc.nasa.gov).

* * *

το (AM δέλτα)

1. το τέταρτο γράμμα τού ελληνικού αλφαβήτου

2. κάθε τι που έχει το σχήμα ισόπλευρου ή ισοσκελούς τριγώνου

3. τριγωνική προσχωματική ζώνη που σχηματίζεται στις εκβολές ποταμών («το δέλτα τού Νείλου»)

νεοελλ.

1. φυσ. κράμα μετάλλων (χαλκού, σιδήρου, μολύβδου κ.ά.) που δύσκολα οξειδώνεται και χρησιμοποιείται για την κατασκευή ελίκων πλοίων και άλλων μηχανημάτων

2. ναυτ. ο πλωτήρας τού κοινού δρομόμετρου, το δελτωτό

μσν.

εκκλ. «δέλτα μυστικόν» — τρίγωνο που περιβάλλεται από ακτίνες, στο οποίο ζωγραφίζεται ο οφθαλμός τού Θεού ή αναγράφεται στα Εβραϊκά το όνομα τού Ιεχωβά

αρχ.

1. το γυναικείο αιδοίο

2. ο αστερισμός τού τριγώνου, το δελτωτόν.

[ΕΤΥΜΟΛ. < dāleth τού βορειοσημιτικού (φοινικικού) αλφαβήτου].